Иван Додовски

ЗАГАТЛИВИОТ БИСЕР ШТО ЈА ЗАТВОРА РАНАТА

(Кон поетската книга „Дни, години“ од Димитар Башевски)

Во 1987 година Димитар Башевски ја објави својата прва книга песни „Куќата на животот“. Тој веќе беше познат како автор на пет романи, а по своето поетско деби објави уште шест други, како и една книга раскази. За некои од овие дела тој ги доби највисоките национални признанија. Така се беше вкоренил впечатокот дека Димитар Башевски е еден од маркантните македонски прозаисти. Сепак, во изминатите триесет и пет години тој објави седум самостојни книги поезија, вклучувајќи го и најновиот наслов „Дни, години“, издаден во 2023 година, за кој ја доби највисоката македонска награда „Браќа Миладиновци“, која ја доделува Фестивалот „Струшки вечери на поезија“.

Се чини дека сите овие години Димитар Башевски ненаметливо, но убедливо ја демантираше македонска книжевна критика и историја, кои, главно, беа сосредоточени на неговите прозни дела и - сега би можело да се рече - неправедно го превидуваа значењето на неговата поезија. Како еден од оние што пишувале за неа, Бранко Цветкоски бележи дека таа „ја воспева драмата на личноста среде егзистенцијалниот и етички вртлог на човековото траење“ и дека Башевски создава „трајни, тревожни и тешки стихови“ (цитирано во Башевски, 2018:176-177). Во тие стихови, како што истакнува Петар Т. Бошковски, „се вкрстуваат личното и колективното, историското и митското паметење“; тој уште заклучува дека е оваа поезија „мисловно јасна, емотивно длабока, етички темелна“ (цитирано во Башевски, 2018:171). Македонската критичарка Катица Ќулавкова, пак, по повод излегувањето на избраните дела на Димитар Башевски во 2018 година вели дека на неговата поезија „допрва и’ претстои да го заземе заслуженото место меѓу вредностите на македонската поезија од преминот на вековите, крајот на XX век и почетокот на XXI век“ (цитирано во Башевски, 2018:6). Денес слободно може да се рече дека тој миг дошол, особено со доделувањето на престижната награда „Браќа Миладиновци“ со која се потврдуваат трајните дострели на поетскиот опус на Димитар Башевски.

„Дни, години“ е, веројатно, најзрелата поетска книга на Димитар Башевски. Сé што било препознатлив белег во неговите претходни книги овде го наоѓа својот најчист облик. Критиката досега веќе го нотирала во поезијата на Димитар Башевски ехото на едноставната форма на Константин Кавафис и мудрата сведеност на идеалната „проста и строга македонска песна“ дефинирана од Блаже Конески (за тоа пишуваат Слободан Мицковиќ, Евтим Клетников и Катица Ќулавкова, цитирано во Башевски, 2018:8,173-175). Сепак, во својата седма поетска книга Димитар Башевски оди чекор подалеку, кон еден имажистички модел на возвишена едноставност што открива најдлабоко значење. Голем дел од неговата поезија, се чини, ги илустрира трите начела на Езра Паунд (Pound, 1968:3) – за директен опис, за избегнување на излишниот збор и за музичка фраза наместо метрономски ритам. Јасната поетска слика доловена преку едноставен исказ, во стиховите на Димитар Башевски секогаш е заокружена со мисловен проблесок. Такви се многу негови песни, меѓу кои и антологиските „Стракче“, „Статуа“, „Летопис“ и „Земјотрес“.

За Димитар Башевски поезијата е сублимен, загатлив, симболичен и параболичен јазик – цел еден космос што е збиен во зрак. Тоа е зрак што станал бисер, кој ја затвора раната на човековата егзистенција (во „Песна“). Во некои автопоетички стихови Димитар Башевски зборува за поетот како за творец што преку збунетоста во говорот создава „зборовни гнезда“. На тој начин поетот ја открива вистината за животот, таа „магарица тврдоглава“ (како што ја нарекува во песната „Тврдоглавата“), која не се подава лесно да биде насликана. Така, Димитар Башевски го реафирмира она што го беше рекол Виктор Шкловски: дека само и токму очудениот, поетски јазик ја ослободува нашата автоматизирана перцепција, овозможувајќи ни да ја спознаеме стварноста одново, свежо, незаматено (Berlina, 2017:80).

Книгата „Дни, години“ содржи 49 песни, поделени во пет циклуси: Поглед наназад, Стара слика, Збунувачки патокази, Сон и сказна, Високото горе. Овие поднаслови донекаде ја исцртуваат лирската топографија на Димитар Башевски. Во неа доминираат и се пресекуваат два контрасти: природата наспрема градот и времето вчера наспрема мигот денешен. Кога пишува за природата, Димитар Башевски ја потврдува онаа мисла на трансценденталистот Ралф Валдо Емерсон (Emerson 1950:5-6) дека само детето и поетот се способни во пејзажот да ја видат сеопштата поврзаност на сé во сé. Кај Башевски има бројни слики на растенија, инсекти, птици и животни. Тие, заедно со луѓето, во микрокосмосот наречен „селце“ (според истоимената песна) се поврзуваат и го слават животот. Во песната „Празник“ се вели:

Кога почна танцот, се отвори вселената.

Роеви пчели и мајски бумбари танцуваа со

нас и нивното зуење се слеваше со нашите

свети извици.

Коњите ‘ржеа, волците седнати завиваа

Духовите одеа по ѕидовите на своите

стари одаи.

Езди ритуалот.

Ние не знаеме кога се случува ова, ниту каде.

Ние сме сите и секаде, никој не е еден. Ниту

планината, ниту реката, ниту полето.

Ние сме сите во сето.

Поезијата на Димитар Башевски нé внесува во еден природен предел на едноставност. Во споменатото селце живеат, како што вели поетот, „Санчовци на магариња“. Но, во него и мртвите се враќаат за да се случи едно непосредно доживување на животот, како ритуал. Оваа визија доаѓа низ детски поглед, низ сеќавањето, и таа се прекршува со сознанието што дошло отпосле, во староста. Така, на пример, во песната „Училница“ детската игра врз замрзнатиот вир од ливадата станува дамнешно предвестување за мразот како егзистенцијална состојба.

Наспрема овие слики на природата, стои онаа на градот. Во него се собрани сите, но поврзани се преку мобилен телефон дури и кога треба да се слави празничен ден. Вака гласи ироничното завршно двостишје на песната „Празник“: „Честита недела. Андроид платформа./ Со светот во кутивче, секој сам.“ Во градот на Башевски сé е статично, отуѓено и самотно: „никој никаде не оди“, како што се вели во истоимената песна. Тоа е град на „празни,/ неми прозорци ... Титаник на чиј повик/ никој не се одѕвал“ (во песната „Мојот град“).

Вториот доминантен топос во поезијата на Димитар Башевски е времето, тој „мавзолеј на сите човечки надежи“, како што го нарече Вилијам Фокнер преку устата на еден од своите највпечатливи книжевни ликови. Како и Квентин во романот „Врева и бес“ (1929), лирскиот субјект на Димитар Башевски е свртен кон минатото. Меѓутоа, за разлика од Фокнеровиот меланхолик, лирското јас кај Башевски се сеќава не само на она што било вчера туку станува и „заробеник на сеќавање/ на она што не се случило“, односно на светот на желбите (во песната „Заробеник“): тоа е, како што се вели во еден стих, „една приказна залудна“, полна со копнеж. Во тој клуч можат да се читаат неколку песни од оваа збирка во кои се споменува еросот и морето („Сино око“, „Отисок“, „Црвено пиле“, „Заробеник“). Општо речено, кај Димитар Башевски „вчера“ оди пред „денес“ и постојано бара да се преиспита патот што се изминал, кој е исполнет со збунувачки патокази (така е насловена и една од песните во оваа книга). Тоа е обид да се погледне уште еднаш кругот на животот и од гледна точка на она „подоцна“ (како во истоимената песна) да се поправат, колку и залудно тоа да звучи, „дупките и излоканите места“ на тој долг животен пат (во песната „Патот“, која индикативно стои прва во книгата). Времето, односно оние „дни, години“ од насловот на истоимената песна според која е даден и насловот на наградената поетска книга, како „заби на дикел“ копаат во свеста наложувајќи рамносметка со себеси. Едновремено, времето во поезијата на Димитар Башевски е означено и преку тревожна метафора за последната минута на човекот и на светот, еден апокалиптичен миг на сеќавање за крајот, „можеби страв од пет до дванаесет“, како што се вели во песната „Колку е часот“.

Како и кај Шекспир, светот во поезијата на Димитар Башевски е сцена на која се одвива драмата на животот, загатлива, одвај сфатлива, режирана од еден притаен и чуден Бог. А кутриот Адам, како во истоимената песна на Башевски, со едно мало ноже си ги гребе петиците, неволно отплаќајќи за грешката што прифатил да игра „во однапред/ изрежираната драма“. Сепак, таа драма на животното патување кај Димитар Башевски, во крајна сметка, се доживува како движење кон „отворен предел“ (според истоимената песна). Откако се изврвиле патиштата кон исток, север, југ и кон запад, се отвора перспективата на возвишеното јурење кон горе, со „врели копита, галоп, отфрлени узди“: тоа е стремеж за кој „ниту знаеш ниту прашуваш до каде“.

Наградата „Браќа Миладиновци“ е потврда дека Димитар Башевски стигнал до високите врвови на македонската поезија. Иако нему му се чини – како што вели во една песна – дека „месечината веќе си кацнала на врвот“, тој несомнено може и понатаму да се искачува „нагоре ... по/ нејзините студени јажиња“ (во песната „Планините имаат врвови“) за да ја принесува поезијата како сублимирано искуство, како загатлив бисер што ја затвора раната.

Литература:

Башевски, Д. 2018. Поезија, избрани дела том 5, Скопје: Слово.

Berlina, A. (ed.) 2017. Viktor Shklovsky: A Reader. New York: Bloomsbury.

Emerson, R. W. 1950. The Complete Essays and Other Writings. New York: Random House.

Pound, E. 1968. Literary Essays. New York: New Directions.

Ivan Dodovski

THE ENIGMATIC PEARL THAT CLOSES THE WOUND

(On the Poetry Book “Days, Years” By Dimitar Bashevski)

For his book "Days, Years", Dimitar Bashevski has received the highest 2023 Macedonian national poetry award Miladinov Brothers given by the International Festival Struga Poetry Evenings. In spite of the common critical perception of Dimitar Bashevski as a primarily fiction writer, his seven books of poetry published in the past 35 years demonstrate a coherent poetic model which seems illustrative of the principles of imagism as charted by Ezra Pound. This paper analyses Bashevski’s latest title Days, years as probably the most exemplary of the two contrasts – nature vs. the city and yesterday vs. today – that define his poetry. He creates a vision of plants, insects, birds and animals which together with people connect and celebrate life in the microcosm called “the village”. The latter is opposed to the ironic image of the city of people alienated by technological devices. Bashevski’s images often come through a child’s perspective, through memory, but are refracted through the wisdom that comes later, in old age. And so poetry, like a precious pearl, appears as a sublime experience that heals the wounds of the life journey.